Alþjóðabankastofnanirnar fimm og samstarf Íslands við bankann
Þegar rætt er um Alþjóðabankann er líklegt að
flestir sem ekki þekkja til, telji að um sé að ræða eina stofnun. Raunin
er þó sú að Alþjóðabankastofnanirnar (World Bank Group) eru fimm
talsins, en hver þeirra gegnir sérstöku og afmörkuðu hlutverki í
baráttunni gegn fátækt og fyrir bættum lífskjörum á heimsvísu.
Elsta stofnunin er Alþjóðabankinn til
enduruppbyggingar og framþróunar (International Bank for Reconstruction
and Development, IBRD), en hann var settur á laggirnar árið 1945 með
það markmið að stuðla að efnahagslegri endurreisn í Evrópu og Japan
eftir hörmungar seinni heimsstyrjaldarinnar. Eftir að því starfi lauk
breyttust áherslurnar og veitir IBRD nú lán með niðurgreiddum
markaðsvöxtum auk tæknilegrar aðstoðar til millitekjuríkja og burðugri
lágtekjuríkja.
Næst, eða árið 1956, var
Alþjóðalánastofnunin (International Finance Corporation, IFC) sett á
stofn. IFC styður við framþróun einkageirans í þróunarlöndum með
lánveitingum til fjárfesta og með hlutafjárkaupum. Ólíkt IBRD og IDA
starfar IFC á samkeppnisgrunni við viðskiptabanka sem veita
fjármálaþjónustu á alþjóðamörkuðum. Hlutverk IFC er þó fyrst og fremst
að einbeita sér að verkefnum sem hafa gildi fyrir efnahags- og
félagslega framþróun í hlutaðeigandi landi, sem einkageirinn hefur
vanrækt eða talið of áhættusöm.
Árið 1960 var svo Alþjóðaframfarastofnunin (International Development Association, IDA) stofnuð, en hún hefur það hlutverk að aðstoða fátækustu ríki heims í baráttunni gegn örbirgð með styrkjum, lánum og ábyrgðum til þróunarverkefna auk tæknilegrar aðstoðar. Lönd með verga þjóðarframleiðslu á íbúa lægri en 1.215 Bandaríkjadalir eiga rétt á lánum frá IDA, en sem stendur er um 77 ríki að ræða, flest þeirra í Afríku. Lán IDA eru vaxtalaus, án afborgana fyrstu tíu árin og greiðast upp á 25 til 40 árum. Frá miðju ári 2002 urðu þáttaskil í starfi IDA þegar stofnunin hóf að veita aðstoð byggða á styrkjum til þróunarlanda. Þá felst hluti af stuðningi IDA við fátækustu ríkin jafnframt í skuldaniðurfellingu. Ólíkt IBRD, hvers fjármagn kemur frá hlutafé og endurgreiðslum af lánum er starfsemi IDA endurfjármögnuð á þriggja ára fresti. Í desember 2016 lauk samningaviðræðum vegna 18. framlagatímabilsins (IDA18) og voru niðurstöður viðræðnanna afgerandi, en heildarfjármagnið sem mun renna til aðstoðar fátækustu ríkjunum í gegnum stofnunina hefur aldrei verið jafn hátt. Heildarfjármagnið nemur alls 75 milljörðum dala, en það kemur ekki síst til vegna nýjunga í fjármögnun stofnunarinnar, enda haldast framlög gjafaríkja nokkuð svipuð milli tímabila.
Fjölþjóðlega fjárfestingarábyrgðarstofnunin
(Multilateral Investment Guarantee Agency - MIGA) var svo sett á
laggirnar árið 1966, en hún veitir ábyrgðir vegna fjárfestinga
einkaaðila í þróunarlöndum gegn áföllum sem ekki eru viðskiptalegs eðlis
(t.d. vegna ófriðar, eignaupptöku eða gjaldeyristakmarkana). Nýjasta
stofnunin var svo stofnuð árið 1989, en Alþjóðastofnunin um lausn
fjárfestingardeilna (International Center for Settlement of Investment
Disputes - ICSID) veitir aðstoð til sáttagerðar og gerðardóma í lausnum
fjárfestingardeilna og stuðlar þannig að gagnkvæmu trausti milli ríkja
og erlendra fjárfesta.
Samstarf Íslands og Alþjóðabankans í gegnum Kjördæmi Norðurlandanna og Eystrasaltsríkjanna
Alþjóðabankinn er frábrugðinn
stofnunum Sameinuðu þjóðanna að því leyti að atkvæðavægi fer eftir
stofnfjáreign. Ríki sem eiga smærri hluti í bankanum mynda kjördæmi og
skipar hvert kjördæmi aðalfulltrúa (e. Executive Director) í 25 manna
stjórn hans. Stjórnarfulltrúinn talar máli kjördæmislandanna og fer með
atkvæði þeirra. Atkvæðinu er ekki hægt að skipta, sem þýðir að mjög náið
samstarf fer fram á milli höfuðborga kjördæmislandanna við samræmingu á
afstöðu þeirra í málefnum bankans. Norðurlöndin fimm og
Eystrasaltsríkin þrjú mynda sameiginlegt kjördæmi og skipta löndin með
sér verkum hvað viðvíkur málefnastarfi og stöðum. Ísland er virkur
þátttakandi í starfi kjördæmisins, bæði frá Reykjavík og í gegnum
starfsmann á skrifstofu kjördæmisins í Alþjóðabankanum. Þá mun Ísland
skipa stöðu aðalfulltrúa í stjórninni til tveggja ára frá og með árinu
2019, en síðast skipaði Ísland í stöðuna árin 2003-2006. Þess ber að
geta að Ísland er fámennasta aðildarríki bankans sem skipar í stöðu
aðalfulltrúa í stjórn hans og felst mikill styrkur í nánu samstarfi við
Norðurlöndin og Eystrasaltsríkin. Sú staðreynd að kjördæmislöndin hafa
allflest skapað sér góðan orðstír á alþjóðavettvangi fyrir að vera virk í
þróunarstarfi styrkir mjög stöðu ríkjanna innan bankans.
Tvíhliða samstarf Íslands og Alþjóðabankans
Ísland á jafnframt gott og aukið
tvíhliða samstarf við bankann þar sem lögð hefur verið áhersla á
jarðhita, fiskimál, jafnréttis- og mannréttindamál og veitt eru framlög
til sjóða innan bankans á þeim sviðum.
Þannig er Ísland virkur þátttakandi í ESMAP
verkefninu (Energy Sector Management Program) sem hefur það hlutverk að
veita þróunarríkjum tæknilega ráðgjöf á sviði orkumála og gera þeim
kleift að stuðla að hagvexti og draga úr fátækt með áherslu á sjálfbæra
nýtingu orkuauðlinda. Samstarf Íslands og ESMAP hefur einkum snúið að
nýtingu jarðhita, en auk framlaga hefur Ísland fjármagnað stöðu
sérfræðings í jarðhitamálum hjá ESMAP frá árinu 2009. Unnið er að því að
auka möguleika íslenskra ráðgjafa og fyrirtækja í verkefnum bankans á
sviði jarðhita.
Jafnréttismál eru ávallt ofarlega á baugi í tvíhliða samskiptum Íslands og bankans og til að auka framgang þeirra hefur Ísland veitt framlög til verkefnis um kynjajafnrétti og málefni kvenna (UFGE) en markmið þess er m.a. að auka þekkingu á jafnréttismálum innan bankans og efla samþættingu jafnréttissjónarmiða í verkefnum á hans vegum. Ísland er einnig meðal styrktaraðila að Norrænum sjóði um mannréttindi sem ákveðið var að stofna í júní 2006. Markmið hans er að auka þekkingu á mannréttindum innan bankans og fjölga verkefnum sem stuðla að framgangi þeirra, en sjóðurinn hefur reynst mjög eftirsóttur innan bankans. Að lokum hefur Ísland lagt ríka áherslu á að bankinn fjármagni í auknum mæli verkefni á sviði fiskimála, en í því skyni var PROFISH verkefnið sett á stofn innan Alþjóðabankans árið 2005 að undirlagi Íslands. Markmið verkefnisins er að styrkja sjálfbæra fiskveiðistjórnun, stuðla að efnahagslegum og félagslegum framförum, byggja upp fiskistofna og auka afrakstur þeirra.
Þrátt fyrir að Alþjóðabankinn sé stærsta þróunarstofnun heims hefur Ísland greiða leið að virkri þátttöku á vettvangi hans. Skýrist það m.a. af reglulegri og beinni aðkomu að stjórnarstarfinu og málefnavinnu í fyrrnefndum samstarfsverkefnum.